جغد سیاه
معرفی خواندنی‌ترین کتاب‌ها
دسته بندی: سیاست

شاه و شطرنج قدرت در خاورمیانه

آرش رئیسی نژاد
6 دقیقه
شاه و شطرنج قدرت در خاورمیانه
7
0
درباره‌ی شاه و شطرنج قدرت در خاورمیانه
معرفی کتاب
کتاب «شاه و شطرنج قدرت در خاورمیانه» اثر ارزشمند آرش رئیسی‌نژاد، پژوهشگر و تحلیلگر برجسته‌ی روابط بین‌الملل، به بررسی ابعاد مختلف سیاست خارجی ایران در دوره‌ی پهلوی دوم، با تمرکز بر روابط ایران با گروه‌های غیردولتی مانند کردهای عراق و شیعیان لبنان می‌پردازد.
 این کتاب با دیدگاهی نو و مبتنی بر اسناد و مدارک معتبر، تصویری متفاوت از سیاست خارجی ایران در این دوره پیش روی مخاطب می‌گذارد.
موضوع اصلی کتاب

پرسش‌های بنیادین کتاب


کتاب پیش رو بر آن است تا فراز و نشیب روابط استراتژیک ایران پهلوی با گروه‌های غیردولتی در عراق و لبنان را بررسی کند. پرسش بنیادین این کتاب ناظر بر پیشران‌ها و انگیزه‌هایی است که ایران را به برپایی پیوندهای استراتژیک با گروه‌های غیردولتی - کردهای عراق و شیعیان لبنان - واداشت:
چرا ایران پهلوی پیوندهایی را با کردهای عراق و در حدی کمتر با شیعیان لبنان برقرار کرد؟
چگونه ایران پهلوی پیوندهایی را با کردهای عراق و در حدی کمتر با شیعیان لبنان برقرار کرد؟
پشتیبانی و عدم پشتیبانی ایران پهلوی از کردهای عراق و شیعیان لبنان چه پیامدهایی را برای امنیت ملی و سیاست خارجی ایران به همراه داشت؟
این سه پرسش‌های بنیادین کتاب پیش‌روست که داستان سیاست خارجی غیردولتی ایران را روایت می‌کنند.

معرفی کتاب

فهرست مطالب کتاب


علائم اختصاری
دیباچه
فصل 1: پیشگفتار
فصل 2: پیشران‌ها
1. تهدیدها
2. فرصت‌ها
3. نهادها
4. نتیجه‌گیری
فصل 3: آغاز (پیش از 1958)
1. آغاز – کردهای عراق
2. آغاز – شیعیان لبنان
فصل 4: آفرینش (1336 – 1341
1958 - 1963)
1. آفرینش – کردهای عراق
2. آفرینش – شیعیان لبنان
فصل 5: عروج (1963 - 1969)
1. عروج – کردهای عراق
2. عروج – شیعیان لبنانی
فصل 6: برزخ (1968 - 1973)
1. برزخ – کردهای عراق
2. برزخ – شیعیان لبنان
فصل 7: هبوط (1352 – 1356
1973 - 1977)
1. هبوط – کردهای عراق
2. هبوط – شیعیان لبنان 
فصل 8: رستاخیز؟
(1356 – 1357
1977 - 1979)
1. رستاخیز – کردهای عراق
2. رستاخیز؟ - شیعیان لبنان
فصل 9: سیاست خارجی غیردولتی ایران و میراث شاه
منابع و کتاب شناسی
مجموعه‌های بایگانی

طرفداران «شاه و شطرنج قدرت در خاورمیانه» دیگر سراغ چه کتاب‌هایی بروند؟


کتاب صلحی که همۀ صلح‌ها را بر باد داد اثر دیوید هنری فرامکین
کتاب ایران بین دو انقلاب اثر یرواند آبراهامیان

بریده کتاب شاه و شطرنج قدرت در خاورمیانه
Separator

یک جرعه از کتاب

در ۲۱ آذر ۱۳۴۹ در رژه ارتش، شاه به علم گفت: «می‌دانم زیاد خرج ارتش می‌کنم ولی چه کنم؟ می‌شود مثلاً از عراق کتک خورد؟
شاه خطاب به علم: «اگر اسلحه نمی‌داشتیم که این عراق کوفتی سیبیل ما را دود می‌داد.»
تهدید امری است در هم تنیده با بقای کشور و امنیت ملی دولت. از این رو، فرایندهای مهار و برساختن تهدید در هسته امنیت ملی هر کشوری جای گرفته‌اند. هنگامی که مسئله‌ای به عنوان تهدیدی برای موجودیت کشوری خوانده شود کاربرد اقدامات فوق العاده برای جلوگیری از آن یا رسیدگی به آن توجیه می‌شود. ایران به واسطه موقعیت ژئواستراتژیک خود همواره در معرض تهدیدهای منطقه‌ای بوده است.
می‌توان سیاست خارجی غیردولتی ایران را به جاه‌طلبیِ رهبران ایران نسبت داد. بی‌تردید، شاه رهبری جاه‌طلب با آرزوی دیرین تسلط بر منطقهٔ خاورمیانه بود. از این دریچه، رابطهٔ استراتژیک با گروه‌های غیردولتی می‌توانست وی را به این هدف برساند. می‌توان سیاست خارجی غیردولتی ایران را پیشرانی صرفاً قومی و مذهبی دید. پشتیبانی ایران از کُردها علیه عراق می‌تواند همچنین نمونه‌ای دیگر از رقابتی دیرینه میان ایرانیان و اعراب شمرده شود. کُردها به‌عنوان یکی از گروه‌های قومیِ برسازندهٔ مردم ایران، به لحاظ فرهنگی، زبانی و هویتی، با تمدن ایرانی درهم تنیده‌اند. کمک ایران به شیعیان در جنوب لبنان نیز می‌تواند نمونه‌ای از تنشی درازمدت میان اسلام شیعی و اسلام سنی نمایانده شود. ایران با جمعیتی اکثراً شیعه، برای جوامع شیعی در دنیای اسلام یک قطب هویتی است. از این دیدگاه می‌توان نقش فرهنگ و دین را عاملی مهم در برپایی پیوندهای استراتژیک با کردهای عراق و شیعیان لبنان دید. همچنین می‌توان رقابت بغداد با تهران یا قاهره با تهران برای دستیبابی به هژمونیِ منطقه‌ای را عامل نهایی در هم‌پیمانیِ ایران با کردهای عراق و شیعیان لبنان دید. از آن‌جا که ایران و عراق از مخازن نفتی فراوانی برخوردار بوده‌اند و هر دو به دنبال نفوذ در سیاست نفتی بودند، می‌توان در پسِ سیاست خارجی غیردولتی ایران رقابتی اقتصادی و انرژی‌محور را دید.
از زمان تسخیر ایران زمین توسط اعراب در میانه سال‌های ۶۵۴-۶۳۳ پس از میلاد ایران همواره در معرض خطر عرب قرار داشت. گرچه ایرانیان مسلمان شدند، اما آنان هیچ گاه همچون مردمان دیگر سرزمینهای اسلامی عرب نشدند. ایرانیان با تکیه بر تمدن کهن سال و فرهنگ ملی نیرومندشان در کنار زبان پارسی ایرانی ماندند. پس از دو قرن سکوت»، مملو از شورشهای پایان ناپذیر ایران دوباره برخاست. با برآمدن پادشاهی صفوی در نخستین سالهای سده شانزدهم میلادی، دوگانه نوین سنی شیعه در خاورمیانه پدیدار شد. علی رغم چنین پیشینه تاریخی ای، ایران پهلوی در آغاز روابطی دوستانه با کشورهای تازه تأسیس عربی خاورمیانه در دهه ۱۳۱۰ خورشیدی (۱۹۳۰) میلادی برپا ساخت با وجود این تهدید عرب در دهه ۱۹۵۰ با نمود ژئوپلیتیکی خود ــ اتحاد عربی ـ و سویه ژئو کالچرال خود پان عربیسم بار دیگر به صحنه آمد.
شاه خطاب به برژنف، رهبر شوروی، گفت: «حق ندارید از من بپرسید که چرا کشور خود را قوی می‌کنم. هیچ کس حق ندارد نسبت به این مسائل در کار کشور دیگر مداخله کند. میزان اسحله و قدرتی که طرف احتیاج من است، خودم می‌دانم و بس. برای چه این کار را می‌کنم هم نمی‌خواهم توضیح بدهم، چون کسی از من حق سوال ندارد. فقط یک تجربه بازگو می‌کنم و آن این است که سازمان و ائتلاف‌های بین‌المللی نشان دادند که در هیچ موقعی به درد هیچ کس نخوردند. در پهلوی گوش و همسایگی خودمان اتفاق‌های مهمی افتاده است، چه جنگ اعراب و اسرائیل، دو دفعه، و چه جنگ قبرس، و دیدیم کسی به درد هیچ کس نخورد. آن کس که زد، می‌زند و آن کس که خورد می‌خورد، و همین! به همین جهت من میل ندارم از کسی کتک بخورم و اگر بر فرض کتکی بخورم و زورم نرسد، مملکتی بر جای نمی‌گذارم که به درد مهاجم بخورد.»
Separator

خلاصه کتاب

این کتاب دریچه‌ای نو به سیاست خارجی ایران می‌گشاید. نخست، این که این کتاب فراز و نشیب‌های سیاست خارجی غیردولتی ایران در دوران پیش از انقلاب را بررسی می‌کند. با این حال، کتاب حاضر بر سیاست داخلی شاه، با وجود اهمیت و اثرگذاری آن، متمرکز نمی‌شود.

این کتاب همچنین به دنبال کندوکاو جنبه‌های گوناگون سیاست خارجی ایران در دوران پادشاهی محمدرضا شاه نیست، بلکه سیر سیاست خارجی غیردولتی ایران را در میانه سال‌های ۱۳۳۷ و ۱۳۵۷ نشان می‌دهد.
دوم، کتاب حاضر نگاهی رایج را به چالش می‌کشد که بر اساس آن هم‌پیمان‌های غیردولتی عمدتاً شیعه تنها پس از انقلاب اسلامی متحد ایران شدند. در عوض، بر نقش برجسته شاه، ساواک و وزارت خارجه ایران پهلوی در شکل‌گیری سیاست خارجی غیردولتی ایران تأکید می‌کند.
سوم، این کتاب فصلی از تاریخ جنگ سرد را در منطقه خاورمیانه نشان می‌دهد. در واقع، ایران پهلوی از طریق سیاست خارجی غیردولتی تهدیدهای مهم علیه امنیت ملی ایران را در میانه جنگ سرد مهار کرد.

همچنین نوشته حاضر با پژوهشی ژرف در مورد سیاست خارجی غیردولتی ایران نشان می‌دهد که ایران و آمریکا علیرغم رابطه دوستانه، بر سر جنگ کردی در میانه سال‌های ۱۳۴۰ و ۱۳۵۱ تنش‌هایی بس جدی داشتند. این کتاب با طرح جزئیاتی که برای نخستین بار مکتوب شده‌اند، بخش گسترده‌تری از فهم امروزین در مورد روابط پیچیده ایران و آمریکا را از نو پی‌می‌افکند و دوران زرین روابط تهران - واشنگتن را دوباره قالب‌سازی می‌کند.
چهارم، کتاب اهمیت گروه‌های غیر دولتی را در دنیا و به‌ویژه در خاورمیانه برجسته می‌سازد. گسترش چنین گروه‌هایی در این منطقه، که شامل جنبش‌های انقلابی، شبه‌نظامیان و چریک‌ها می‌شود، پیش‌فرض‌های بنیادین مکتب واقع‌گرایی در روابط بین‌الملل را به چالش کشیده و سیاست بین‌المللی دولت‌محور و ادعای سنتی دولت‌ملت‌های وستفالیایی دربارۀ حاکمیت را به پرسش می‌کشد.

از این دریچه، کتاب پیش رو گامی است برای درک بهتر روابط میان دولت‌ها و گروه‌های غیردولتی.
پنجم، کتاب حاضر دیدگاه غالب در خصوص فرایندهای تصمیم‌گیری سیاست خارجی ایران را به چالش می‌کشد. بر اساس این دیدگاه، در مورد دوران پیشاانقلابی، سیاست خارجی ایران پهلوی همان سیاست خارجی شخصی شاه بوده است.

برعکس، این کتاب نشان می‌دهد که سایر نهادها، به‌ویژه ساواک، نقش مهمی در شکل دادن به مسیر سیاست خارجی غیردولتی ایران داشته‌اند.
ششم، کتاب حاضر خط خارجی غیر دولتی ایران را از راه ارزیابی تهدیدها و فرصت‌های ژئوپلیتیکی / ژنو-کالچرال در منطقه ارزیابی می‌کند.
هفتم، این کتاب تنها بر دانش سیاست تمرکز نمی‌کند بلکه خود جستاری میان‌رشته‌ای است که حوزه‌های گوناگون علوم اجتماعی را در بر دارد. گذشته از سیاست، کتاب بر اهمیت فرهنگ و مذهب در بررسی پیامدهای روابط ایران با جوامع غیردولتی اشاره دارد.

سرانجام، کتاب حاضر خود نمونه‌ای نوین از تاریخ‌نگاری است که در آن از بنیانی تئوریک برای روایت داستانی تازه استفاده می‌شود.


سیر سیاست خارجی غیردولتی ایران پیش از انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ را می‌توان به جاه‌طلبی رهبران ایران نسبت داد. بی‌تردید، شاه رهبری جاه‌طلب با آرزوی دیرین تسلط بر منطقه خاورمیانه بود. از این دریچه، رابطه استراتژیک با گروه‌های غیردولتی می‌توانست وی را به این هدف برساند.
می‌توان سیاست خارجی غیردولتی ایران را پیشرانی صرفاً قومی و مذهبی دید. پشتیبانی ایران از کردها علیه عراق می‌تواند همچون نمونه‌ای دیگر از رقابتی دیرینه میان ایرانیان و اعراب شمرده شود. کردها به‌عنوان یکی از گروه‌های قومیِ برساخته‌ی مردم ایران، به لحاظ فرهنگی، زبانی و هویتی با تمدن ایرانی در هم تنیده‌اند.

کمک ایران به شیعیان در جنوب لبنان نیز می‌تواند نمونه‌ای از تنشی درازمدت میان اسلام شیعی و اسلام سنی نمایانده شود. ایران، با جمعیتی اکثراً شیعه، برای جوامع شیعی در دنیای اسلام یک قطب هویتی است.

از این دیدگاه، می‌توان نقش فرهنگ و دین را عاملی مهم در برپایی پیوندهای استراتژیک با کردهای عراق و شیعیان لبنان دید. همچنین، می‌توان رقابت بغداد با تهران یا قاهره با تهران برای دستیابی به هژمونی منطقه‌ای را عامل نهایی در هم‌پیمانی ایران با کردهای عراق و شیعیان لبنان دانست.
Separator

درباره نویسنده

آرش رئیسی نژاد
آرش رئیسی نژاد
دیگر کتاب‌های نویسنده
آرش رئیسی‌نژاد، پژوهشگر و تحلیلگر برجسته‌ی روابط بین‌الملل، متولد ۱۳۶۳ است. وی که دکترای خود را از دانشگاه بین‌المللی فلوریدا اخذ کرده، هم‌اکنون به عنوان استادیار در دانشگاه تهران مشغول به تدریس و پژوهش است. تمرکز اصلی تحقیقات رئیسی‌نژاد بر روی تحولات ژئوپلیتیک منطقه‌ی خاورمیانه، به‌ویژه تأثیر ابتکار کمربند و جاده‌ی چین بر توازن قدرت در این منطقه و همچنین بررسی نقش بازیگران غیردولتی در روابط استراتژیک ایران است. کتاب «شاه و شطرنج قدرت در خاورمیانه» که در سال ۲۰۱۸ منتشر شد، یکی از مهم‌ترین آثار وی به شمار می‌رود. رئیسی‌نژاد علاوه بر فعالیت‌های آکادمیک، سابقه‌ی طولانی در مشاوره به نهادهای دولتی، خصوصی و بین‌المللی دارد و در پروژه‌های تحقیقاتی متعددی در حوزه‌های سیاست چین، امنیت انرژی و تحلیل ریسک سیاسی در منطقه مشارکت داشته است. همکاری با نهادهایی همچون اتاق بازرگانی و صنایع تهران، پژوهشکده‌ی سیاست شریف و مرکز مطالعات آسیای مرکزی، از جمله فعالیت‌های حرفه‌ای وی به شمار می‌رود.
Separator

سوالات متداول

• علاقه‌مندان به تاریخ معاصر ایران
• محققان روابط بین‌الملل
• سیاستمداران و تحلیلگران سیاسی
Separator

کتاب‌های مشابه

Separator

نظر کاربران

نظر خود را با ما به اشتراک بگذارید.